Đền Vạn Cửa Rào được lập để thờ Đoàn Nhữ Hài - một đốc tướng thời nhà Trần (quản lĩnh hai hiệu quân Thần Sách, Thần Vũ kiêm Kinh lược sứ Nghệ An). Năm 1335, Đoàn Nhữ Hài đã cùng Thái Thượng Hoàng Trần Nhân Tông đi đánh dẹp giặc Ai Lao xâm phạm bờ cõi miền đất Nam Nhung (thuộc Tương Dương ngày nay). Trong trận chiến ở ấp Nam Nhung dọc hai bờ khúc sông Tiết La (thượng nguồn sông Lam), đạo quân của Đoàn Nhữ Hài bị quân Ai Lao mai phục, lại gặp khi thời tiết bất lợi (sương mù dày đặc, nước sông chảy xiết...) nên bị tổn thất nhiều. Đoàn Nhữ Hài cũng bị tử trận khi đang chỉ huy quân đánh giặc. Nhân dân Nam Nhung đã vớt xác Đoàn Nhữ Hài và các binh sĩ nhà Trần lên khâm liệm và chôn cất tại đồi Đền ở Cửa Rào, xã Xá Lượng, huyện Tương Dương và lập miếu thờ.

Đền Vạn xa xưa chỉ là ngôi miếu cổ kính được xây dựng từ thế kỷ XIV. Đến đầu thế kỷ XIX, một số cư dân miền xuôi lên đây đánh bắt cá, buôn bán thấy ngôi miếu linh thiêng đã góp công sức xây dựng lại và cái tên Đền Vạn cũng xuất hiện từ đó. Đây chính là nơi thờ cúng các vị Thần được thờ trong đền, ngoài bài vị các tướng sỹ triều Trần tử trận là ba pho tượng Tam Toà Thánh Mẫu và 5 pho tượng Ngũ vị Tôn Ông. Qua bao thăng trầm của lịch sử, ngôi đền xưa bị hư hỏng xuống cấp, năm 2018, UBND huyện Tương Dương đã cấp ngân sách và huy động nguồn xã hội hóa để trùng tu, tôn tạo như hiện nay.

Đền Vạn tọa lạc trên khu di chỉ khảo cổ học đồi Đền thuộc sơ kỳ thời đại đồ đồng, ngay tại ngã ba sông Lam. Tại đây các nhà khảo cổ học đã khai quật được  những hiện vật như: mũi tên đồng, đao, kiếm, giáo, mác hay lưỡi rìu bằng đá, các chì lưới và dọi se chỉ, bàn mài đá, bôn đá, một số sản phẩm gốm khá tinh xảo có hình trang trí tương tự đồ gốm văn hoá Phùng Nguyên ở đồng bằng Bắc Bộ. Trong đền hiện còn lưu giữ được một số đồ thờ bằng đồng từ thời văn hóa Phùng Nguyên (chuồng đồng, lư hương đồng, tượng phật bà quan âm…). Trong khu vực đền còn có nhiều cây cổ thụ đã được công nhận là cây di sản. Đền Vạn là công trình kiến trúc có giá trị văn hoá lịch sử, có kiến trúc theo lối chữ Nhị gồm: nhà Bái Đường có ba gian, hai hồi diện tích: 86,3m2, lợp ngói âm dương, hai đầu hồi đắp nổi hình Lưỡng Long chầu Nguyệt cùng với hai chim Phượng ngậm giải lụa đang vỗ cánh bay lên; Nhà Hậu Cung cũng có ba gian, hai hồi nhưng diện tích nhỏ hơn nhà Bái đường (52,89m2) kiến trúc theo kiểu nhà Tứ Trụ.

Đền Vạn có giá trị lịch sử - văn hóa gắn với tín ngưỡng dân tộc, thờ các vị anh hùng, có công lao to lớn trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước. Toàn bộ khu di tích đã được Ủy ban nhân dân tỉnh Nghệ An phê duyệt quy hoạch (tại Quyết định số 3817/QĐ-UBND ngày 28/8/2018) rộng 5,8ha bảo đảm cho định hướng xây dựng trong tương lai. Diện tích hiện tại của đền khoảng 2ha, bao gồm các công trình: cổng tam quan, sân, đền chính và khu lễ hội…; phía sau đền còn có khu vực  dành cho các ngôi nhà truyền thống của các dân tộc có trên địa bàn. Năm 2000, đền Vạn được Ủy ban nhân dân tỉnh Nghệ An công nhận là Di tích lịch sử cấp tỉnh (tại Quyết định số 02/QĐ-UBND ngày 01/10/2000).

Hằng năm, Lễ hội đền Vạn được tổ chức vào các ngày từ 20 đến 22 tháng Giêng Âm lịch. Phần lễ của lễ hội được tổ chức rất long trọng với quy mô lớn mang bản sắc văn hóa truyền thống của các tộc miền Tây Nghệ An; phần hội với những trò chơi dân gian, những hoạt động văn hoá, thể dục, thể thao đậm đà bản sắc dân tộc như: kéo co, bắn nỏ, ném còn, chọi gụ, đi cà kheo... Đây là một lễ hội du lịch, tâm linh lớn nhất vùng, thu hút hàng vạn khách thập phương.

Di tích lịch sử văn hóa đền Vạn  được UBND tỉnh Nghệ An công nhận là điểm du lịch cấp tỉnh theo Quyết định số 11/QĐ-UBND, ngày 05/01/2021

Địa chỉ: xã Xá Lượng, huyện Tương Dương, tỉnh Nghệ An; Điện thoại: 0919603986.

Ban Quản lý Đền:

1. Ông Lô Thanh Long - TP.VHTT huyện Tương Dương - Trưởng ban;

2. Bà Lô Thị Trà My - Chủ tịch UBND xã Xá Lượng - Phó ban;